มณฑา

เดชา  ศิริภัทร  มูลนิธิข้าวขวัญ
มณฑา : กลิ่นหอมจากสรวงสวรรค์

คนไทยสมัยก่อนนิยมตั้งชื่อด้วยภาษาไทยแท้ ทั้งชื่อจริงและชื่อเล่น ผิดกับปัจจุบันที่นิยมตั้งชื่อจริงด้วยภาษา    สันสกฤต และตั้งชื่อเล่นเป็นภาษาอังกฤษ
สำหรับหญิงไทยในอดีต นิยมตั้งชื่อตามชื่อดอกไม้ ที่งดงามหรือมีกลิ่นหอม ยิ่งถ้าเป็นดอกไม้ที่มีทั้งความงามและความหอมในดอกเดียวกันก็จะยิ่งนิยมมากขึ้น เช่น กุหลาบ เป็นชื่อที่นิยมทั้งหญิงและชาย

ดอกไม้บางชนิดมีกลิ่นหอม และยังมีตำนานความเชื่อที่ศักดิ์สิทธิ์มาเกี่ยวข้องก็จะได้รับความนิยมเป็นพิเศษ เช่นเดียวกับดอกไม้ที่นำมาเสนอในตอนนี้ นั่นคือ มณฑา

มณฑา : ดอกไม้ดั้งเดิมของไทยที่มีตำนาน
มณฑา มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Talauma candollei Bl. อยู่ในวงศ์ Magnoliaceae เช่นเดียวกับ จำปี และจำปา เป็นไม้พุ่มยืนต้นขนาดเล็ก แตกยิ่งก้านไม่มาก ต้นสูง ๑-๓ เมตร
ใบ  เป็นใบเดี่ยวออกสลับรอบกิ่ง รูปหอก โคนใบสอบ ปลายใบแหลม กว้าง ๘-๑๒ เซนติเมตร ยาว ๑๕-๑๘ เซนติเมตร พื้นใบมักเป็นลอนคลื่นไม่เรียบ
ดอก  เป็นดอกเดี่ยวออกตามซอกใบ บริเวณปลายกิ่ง  รูปร่างป้อม ปลายดอกห้อยลง มีกลีบเลี้ยง     ๓ กลีบ หนาแข็ง  สีเขียวอมเหลือง กลีบดอก ๖ กลีบเรียงเป็น ๒ ชั้น ชั้นละ ๓ กลีบ  กลีบสีเหลืองรูปไข่กลับ ยาว ๓-๕ เซนติเมตร  ดอกมณฑามีกลิ่นหอม จะหอมแรงช่วงเช้าตรู่  ออกดอกได้ตลอดปี เวลาดอกบานเต็มที่ กลีบไม่อ้ามาก

มณฑา เป็นพืชพื้นบ้านดั้งเดิมมีถิ่นกำเนิดในป่าของไทย โดยเฉพาะพบมากในป่าทางภาคใต้ เพราะธรรมชาติของมณฑาชอบที่ร่มรำไร และความชื้นสูง
หนังสืออักขราภิธานศรับท์  พ.ศ. ๒๔๑๖ กล่าวถึงมณฑาไว้ว่า

"มณฑา" เป็นชื่อต้นไม้ในสวรรค์อย่างหนึ่งว่ามีกลิ่นหอมนัก ดอกโตทำร่มกั้นได้นั้น
มณฑาทิพ :  เป็นชื่อต้นไม้ดอกในสวรรค์ชั้นดาวดึงส์นั้น เช่น มณฑาทิพที่ตกลงมาเพื่อนิพพาน
แสดงว่าคนไทยเมื่อ ๑๓๔ ปีก่อน เชื่อว่ามณฑาเป็นดอกไม้จากสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ที่มีกลิ่นหอม และกลีบดอกร่วงหล่นลงมาบนโลก เมื่อพระพุทธเจ้าทรงปรินิพพาน มณฑาจึงเป็นดอกไม้กลิ่นหอมที่มีความศักดิ์สิทธิ์สูงส่งกว่าดอกไม้อื่นๆ 

หญิงไทยนิยมตั้งชื่อตามดอกไม้มณฑากันมาก และความนิยมนั้นก็ยังต่อเนื่องมาถึงปัจจุบัน เช่น ชื่อมณฑา, สุมณฑา, มณฑาทิพ, มณฑานี เป็นต้น
มณฑา มีชื่อเรียกอื่นๆ คือ จำปูนช้าง จอมปูน (ภาคใต้) และยี่หุบ (ภาคกลาง และภาคเหนือ) สาเหตุ  ที่เรียกว่ายี่หุบ อาจเกิดจากดอกมณฑาเมื่อบานเต็มที่ ก็ดูเหมือนยังหุบอยู่นั่นเอง ชื่อในภาษาอังกฤษคือ MAGNOLITA

มณฑาเป็นต้นไม้ที่ปลูกง่าย สามารถปลูกเป็นไม้กระถางได้ดี  i